Văn Miếu - Quốc Tử Giám là 1 trong hơn 4.000 di tích lịch sử của Thủ đô Hà Nội trong giai đoạn phát triển kể từ khi thành lập kinh đô Thăng Long dưới triều Lý. Đây là quần thể di tích đặc biệt của Thủ đô, nơi hội tụ của giá trị di sản văn hóa vật thể và văn hóa phi vật thể, lịch sử và nghệ thuật, khoa học và giáo dục, thông tin tư liệu ký ức, niềm tự hào của người dân Thủ đô và dân tộc Việt Nam trong truyền thống ngàn năm văn hiến của Việt Nam.

Quá trình hình thành và phát triển của Văn Miếu –Quốc Tử Giám gắn liền với sự nghiệp của nhiều danh nhân nổi tiếng trong đó có 3 vị vua.

Năm 1070, vua Lý Thánh Tông cho dựng Văn Miếu để thờ đức Khổng Tử và làm nơi học hành cho Hoàng gia. Năm 1370, vua Trần Nghệ Tông cho Chu Văn An trước đó giữ chức Tư nghiệp Quốc Tử Giám được thờ vào Văn Miếu sau khi ông qua đời. Năm 1484, vua Lê Thánh Tông với mục đích đề cao sự “Học” và tôn vinh các bậc trí thức Nho học đỗ đại khoa đã cho dựng 82 bia Tiến sỹ tại Văn Miếu – Quốc Tử Giám, lưu danh 1.306 vị đỗ Tiến sỹ trong 82 kỳ thi trải gần 300 năm (từ 1442 -1779), ghi lại lịch sử các khoa thi và triết lý của triều đại về nền giáo dục và đào tạo, về việc sử dụng nhân tài.

Do đó, Văn Miếu – Quốc Tử Giám có tác động to lớn với xã hội đương thời và hậu thế. Trong tấm bia đầu tiên tại khoa thi năm 1442 do Đông các Đại học sỹ Thân Nhân Trung viết: “Hiền tài là nguyên khí của quốc gia, nguyên khí vững thì thế nước mạnh và thịnh, nguyên khí kém thì thế nước yếu và suy, cho nên các bậc thánh đế minh vương không ai không chăm lo xây dựng nhân tài, bồi đắp nguyên khí là việc cần kíp”.

Trải qua gần 1.000 năm lịch sử, với biết bao trí tuệ, công sức, đóng góp của các bậc tiền nhân qua nhiều đời, nhiều thế hệ đã góp phần sáng tạo, hun đúc, bảo tồn và lưu truyền lại cho chúng ta ngày hôm nay một di sản văn hóa vô giá, có một không hai của Việt Nam.

Khi đến với Văn Miếu – Quốc Tử Giám, nhà sử học có thể tìm thấy những tư liệu về lịch sử nền giáo dục Việt Nam, về những tên tuổi gắn bó với lịch sử dân tộc, quê quán, danh tính những bậc hiền nhân, hiền tài. Nhà địa lý có thể tra cứu những địa danh cũ để tìm ra những vùng đất cổ liên quan đến thời hiện tại. Nhà nghiên cứu triết học có thể tìm ở đây những chứng cứ để xác định vai trò của Nho giáo ở Việt Nam.

Những người Việt Nam khi tới đây có thể tìm thấy tên họ một vị tổ tiên có trong khoa bảng. Nhà nghiên cứu mỹ thuật và các nghệ sỹ tạo hình có thể từ những hình dáng bia, rùa, hoa văn và các kiểu cách chạm khắc trên bia mà phát hiện ra tinh hoa của nghệ thuật dân tộc để phát huy, áp dụng vào những sáng tạo hiện đại.

Đã có nhiều công trình nghiên cứu về Bia Tiến sỹ, song việc khai thác tư liệu từ các pho “sử đá” này vẫn còn nhiều tiềm năng để tiếp tục. Các nhà khoa học đều thống nhất cho rằng Bia Tiến sỹ ở Văn Miếu – Quốc Tử Giám có nhiều giá trị độc đáo và hiếm có về văn hóa, lịch sử, nghệ thuật chế tác… không chỉ với Việt Nam mà với cả thế giới.